اختلاف مراتب در قابلیت‏ها و استعداد‏های سالکان

اِصلاح: (مصدر مبنى از براى فاعل) اصلاح کننده، به ساز آورنده.

صَلاح: مناسب، در خور.

آبى: به، بهى.

خَفیف: کم، اندک.

جَذوب: کشنده.

فقیر: فقیر یا درویش در نزد صوفیه تعریفهاى گونه‏گون دارد که مى‏توان همه را به یک معنى بر گرداند: آن که همه چیز را در خدا فانى کرده است. نیازمند حضرت حق و بى‏نیاز از اسباب.

          کارِ درویشى وراى فهمِ توست             سوى درویشى بمَنگر سُست سُست‏

          ز آن که درویشان وراى ملک و مال             روزیى دارند ژرف از ذو الجلال‏

2353- 2352/ د / 1

سخت کَش: سختى کشنده، که تحمل ریاضت فراوان کند، که تاب مقاومت بسیار دارد.

حاجب: مانع، باز دارنده. در این بیت به معنى باز دارنده آتش از دیگر چیز به وسیله خود.

فرزندان آب:به معنای میوه‏هاست.

تابه: تاوه: آن چه براى پختن یا گرم کردن چیزى روى آتش نهند.

پا تابه: پاى تابه. پارچه‏اى ستبر که مسافران براى دفع سرما چند لایه به پا مى‏پیچیدند.

ما: بعضى شارحان ضمیر جمع گرفته‏اند و مقصود ساکنان زمینى را دانسته‏اند هر چند نادرست نیست لیکن مخفف «ماء» (آب) بهتر مى‏نماید. چنان که مى‏دانیم طبیعى‏دانهاى قدیم کره هوا را فاصل میان کره آتش و آب مى‏دانستند. کره هوا سبب مى‏شود که گرمى کره آتش کمتر گردد و آن گاه به کره آب رسد.

( 830) بلى آتش که براى اصلاح آهن یا زر لازم است کى شایسته اصلاح سیب تر یا به خالص است‏. ( 831) سیب و به یک آتش ملایم و حرارت خفیفى لازم دارد نه آتشى که با آن آهن را اصلاح مى‏کنند. ( 832) ولى براى آهن شعله‏هاى آتش تند مطابق طبع است که چون نفس اژدها است و آهن آن را بخود جذب مى‏کند. ( 833) آهن آن فقیر جور کشى است که زیر پتک و آتش رنگش سرخ شده و خوش است‏. ( 834) بدون هیچ واسطه‏اى با آتش سر و کار دارد و خود را بى‏مهابا در دل آتش جاى مى‏دهد. ( 835) ولى آب و چیزهایى که از جنس آب بوده یا از آن ساخته شده و ترکیب یافته‏اند بدون یک حجاب و واسطه‏اى نمى‏توانند بوسیله آتش پخته شده یا از آن استفاده نمایند. ( 836) و چون پا که همواره در راه رفتن محتاج بکفش است آنها هم براى گرم یا پخته شدن به دیگ یا تابه احتیاج دارند. ( 837) یا محتاج به فضایى هستند که میان آنها و آتش فاصله باشد و هواى آن فضا (که تنور نامیده مى‏شود) از آتش گرم شده و بوسیله آن نان بر آمده و پخته شود. ( 838) پس فقیر کسى است که واسطه ندارد و شعله‏هاى سوزان با وجودش رابطه مستقیم دارند .

از این‌جا مولانا به اختلاف مراتب در قابلیت‏ها و استعداد‏های سالکان اشاره می‏‏کند و طبق اسلوب پسندیدهْ خودـ تمثیلی‌ـ می‏‏گوید: رابطه نورحق با شایستگی‏های ما مثل رابطهْ حرات با اشیای گوناگون است. برای نرم‌کردن آهن حرارت یک کوره لازم است اما سیب و به، که روی درخت است برای رسیده‌شدن این مقدار حرارت نمی‏‏خواهد. آن شعله‏های سوزان برای آهن آزار‌دهنده نیست، بلکه لطیف است و آهن آن مقدار حرارت را به آسانی جذب می‏‏کند. آن کسی که از همهْ تعین‏ها و خودبینی‏ها عاری و خالی است، مانند آن آهن تابِ پُتک و حرارت کورهْ ریاضت را دارد. مولانا می‏‏گوید: سالکانی که در مراتب پایین‌تری قرار دارند، بی‌واسطهْ انسان کامل نمی‏‏توانند به آتش عشق الهی درآیند. آنها مانند آب هستند که باید حرارت آتش را با واسطهْ دیگ و یا تابه دریافت کنند یا در محیطی واقع شوند که گرمی آتش را بگیرد و آب در آن گرم شود.